اختلالات رفتاری در کودکان و مخصوصاً نوجوانان اکثراً به صورت ناسازگاری و رفتارهای ناجور و غیراخلاقی یا ضد اجتماعی ظاهر می شود. کودک ناسازگار قادر به سازگاری مطلوب و برقراری ارتباط صحیح با دیگران نیست. در بعضی از افراد مبتلا جنبه های روانی بیشتر از جنبه های اجتماعی و محیطی به چشم می خورد که در این افراد همانند سازی نامطلوب با گروه ها و افرادی که رفتارهای ضد اجتماعی انجام می دهند کمتر دیده می شود. این دسته را افراد ناآرام و بی ثبات و دروغگو، معتاد و منحرفان تشکیل می دهند. نکته قابل ذکر اینکه، این اختلالات اولاً باید تکراری و مداوم باشد. ثانیاً بیشتر از  شش ماه طول بکشد و ثالثاً در افراد زیر هجده سال اتفاق بیافتد.

برای اختلالات رفتاری تعاریف بسیاری ذکر شده است.اکثر تعاریف بر این معیار استوار است که این گونه رفتارها، دائمی و نا متناسب با این فرد می باشد که در نتیجه آن، تضاد اجتماعی و شکست در مدرسه عاید فرد می گردد. اینک می دانیم که تقریباً از تمام کودکان گهگاه رفتارهای نامناسب سر می زند لذا تعریف مشکلات رفتاری بستگی به ابعادی چون شدت، مدت و موقعیتی که رفتارهای عادی و غیر عادی در آن ظهور  می یابد دارد.

با توجه به نکات یاد شده شاید بتوان اختلالات رفتاری را اینگونه تعریف کرد:

" رفتارهای گوناگون افراطی، مزمن و انحرافی که گستره آن شامل اعمال تهاجمی یا برانگیختگی ناگهانی تا اعمال افسرده گونه و گوشه گیرانه می باشد و بروز آنها به دور از انتظار مشاهده کننده است به طوریکه وی آرزوی توقف این گونه رفتارها را دارد."

اختلالات رفتاری از اوایل کودکی به صورتهای مختلفی تظاهر می کند. این افراد به آنچه بد و زشت و ممنوع است تمایل افراطی و بیمارگونه دارند و به علت داشتن علاقه جنون آمیز از اذیت، آتش سوزی، آزار و آسیب حیوانات و کودکان کم سال لذت می برند. هیچ وقت به عواقب کار نمی اندیشند و در قبال کاری که انجام می دهند احساس مسئولیت نمی کنند. تهدید و تنبیه هیچ اثری بر آنان ندارد. اعمالی که انجام می دهند به خاطر لذت جویی آنی و بدون توجه به ارزشهای آتی و دلواپسی است. این افراد     نمی توانند خواسته های خود را به تعویق بیندازند. انگیزه ای برای تغییر رفتار خود ندارند و از تجربیات گذشته خود استفاده نمی کنند؛ برای گول زدن و استثمار دیگران توانایی قابل توجهی دارند.

 عوامل مؤثر در بروز اختلالات رفتاری :

عوامل متعددی در بروز رفتارهای غیر منطقی یا اختلال رفتاری افراد مؤثر است. این عوامل به صورت مجموعه ای منسجم زمینه بروز رفتــارهای نابهنجــار را در افراد ایجــاد می کند. لذا برای فردی که دچار اختلال رفتاری می باشد تعیین یک عامل قطعی یا منحصر به فرد غیر ممکن می باشد، بلکه باید به مجموعه این عوامل که در شکل گیری اختلال رفتاری مؤثر می باشند، توجه نمود. از نظر آسیب شناسی روانی معمولاً عوامل مؤثر در بروز اختلالات رفتاری را به سه دسته کلی می توان تقسیم بندی کرد:

الف: عوامل بوجود آورنده: مجموعه عواملی است که هسته اولیه رفتار غیر عادی را در افراد  پی ریزی می نماید.

ب: عوامل مستعد کننده: که در بوجود آوردن اختلال نقش چندانی ندارند ولی زمینه را برای رشد سریع تر رفتار غیر عادی فراهم می کنند.

ج: عوامل آشکارساز: هنگامیکه هسته اولیه رفتار غیر عادی شکل گرفت و شرایط مستعد کننده نیز حــاصــل شد در این وضعیت بطور ظاهراً ناگهانی رفتار غیر عــادی ظاهر می شود.

مجموع این سه دسته از عوامل (بوجود آورنده ـ مستعد کننده ـ آشکارساز) را تحت عناوین زیر مورد بررسی قرار می دهند:

1ـ عوامل ژنتیکی

هر فرد انسانی دارای ویژگیهای منحصر به فردی از یک نظام ژنتیک و بیولوژیکی است. برخی از اختلالات رفتاری می تواند متأثر از بروز نقص یا اختلال در نظام ژنتیکی افراد باشد از قبیل عقب ماندگی های ذهنی و بعضی از انواع پرخاشگریها.

 2ـ عوامل جسمانی

بروز مشکلات جسمانی نظیر ضربه های مغزی، عفونت های مغزی و اختلال که در غدد ممکن است موجب نابهنجاریهای رفتاری شود برای مثال ترشح بیش از حد غده هیپوفیز موجب بدگمانی ـ تندخویی و هیجان پذیری می شود در حالی که کاهش فعالیت آن ایجاد بی حالی، فراموشکاری و عقب ماندگی ذهنی می کند.

 3ـ عوامل خانوادگی

عوامل متعددی در خانواده می تواند در رفتار کودکان و نوجوانان تأثیر بگذارد که از جمله آنها به موارد زیر اشاره می شود.

الف) فضای روانی و عاطفی: منظور مجموعه روابط و تعاملات روانی و عاطفی که بین اعضاء خانواده وجود داشته و بصورت مستقیم (آموزشهای اخلاقی، شناختی، عاطفی و ...) و غیر مستقیم (همانندسازی و تقلید از رفتار والدین) رفتار فرزندان را تحت تأثیر قرار می دهد.

ب) الگوهای ناسالم خانوادگی: شامل مواردی مانند طرد کودک، تنبیه شدید، عدم توجه به نیازهای اساسی کودک، عدم توجه به احساسات و عواطف کودک، محافظت بیش از حد، انتظار نابجا از کودک، انضباط بیش از حد و ...

ج) فقدان والدین: فقدان هر یک از والدین بویژه مادر چنانچه با کمبود ارضاء نیازهای اساسی همراه باشد اثرات ناگواری در رشد عاطفی، رشد روانی و اجتماعی فرزندان بجا خواهد گذاشت البته چنانچه سرپرست باقیمانده موفق شود جای فرد غایب را پر نماید این مشکل کمتر خواهد شد.

د) عدم ثبات قوانین و معیارهای اخلاقی: چنانچه در محیط خانه یا مدرسه اصول اخلاقی معینی حکمفرما نباشد یا اینکه این اصول همیشگی و ثابت نبوده و برای کودک تبیین نگردد در ایجاد مشکلات ر فتاری کودک نقش خواهد داشت.

هـ) ترتیب ولادت: از دیدگاه آلفردآدلر ترتیب ولادت افراد در رفتارهای آنها نقش دارد او معتقد است که فرزند اول دارای موقعیت ویژه ای است که با تولد فرزند بعدی این موقعیت مورد تهدید واقع می شود در حالیکه فرزند دوم احساس خطری نسبت به از دست دادن موقعیت خود ندارد و فرزند آخر هرگز نگران از دست دادن موقعیت خود نیست.

 4ـ عوامل اجتماعی

از بین عوامل اجتماعی مؤثر در بروز رفتارهای کودکان به موارد زیر اشاره می کنیم:

الف) طبقه اجتماعی:

شامل مواردی مانند میزان سواد والدین، شغل والدین، وضعیت اقتصادی، فرهنگ حاکم بر خانواده، آداب و رسوم، مذهب و اعتقادات مذهبی که هر کدام به نوعی تدثیر گذارند.

ب) گروه همسالان:

مهم ترین الگوی کودکان پس از والدین همسالان می باشند که به خوبی می توانند تأثیر اخلاقی مطلوب یا نامطلوب بر رفتار کودک داشته باشند. گروه همسال در برخی سنین مانند نوجوانی و جوانی و برخی موقعیت ها نظیر طرد از سوی خانواده، یا کمی محبت و توجه و کمی احترام نقش مؤثری ایفا می کند.

ج) عوامل اجتماعی دیگر:

از قبیل رادیو، تلویزیون و رسانه های گروهی از عوامل تعیین کننده رفتار غیرعادی هستند در این میان نقش تلویزیون در ارتباط با کودکان و نوجوانان بیشتر است زیرا به عنوان یک الگوی رفتاری در برابر دیدگان کودکان و نوجوانان نقش ایفا می کند.

 5ـ عوامل روانی

عوامل مؤثر در بروز اختلالات رفتاری شامل موارد زیر است:

الف) تعارض:

تعارض هنگامی بوجود می آید که فرد در مقابل دو هدف قرار گیرد و قادر به انتخاب یکی و کنار گذاشتن دیگری نیست و لذا فرد علیرغم انتخاب یکی در مقابل دیگری احساس محرومیت می کند به عنوان مثال، دانش آموزی میان انتخاب یکی از دو هدف انجام تکلیف تعیین شده از سوی معلم و انجام ورزش مورد علاقه در یک زمان واحد قرار می گیرد و انتخاب یک مورد با محروم شدن از دیگری همراه می شود و موجب پدیدار شدن فشار و ناراحتی برای او می گردد.

 ب) ناکامی:

منظور نارحتی ناشی از نرسیدن به هدف است. وقتی خود را برای رسیدن به چیزی آماده کنیم در حقیقت به لحاظ روانی بر روی آن سرمایه گذاری می کنیم. این سرمایه گذاری یک نیروی روانی است که با رسیدن به هدف تخلیه می شود. وقتی فردی به هدفی که در نظر گرفته و به لحاظ روانی بر روی آن سرمایه گذاری کرده است نمی رسد نیروی رواني تخلیه نشده و سرگردان باقی می ماند و موجب ناراحتی او می گردد.

ج) استرس (فشار)

هنگامی که مجموعه ای عوامل درونی یا بیرونی در ذهن فرد تبدیل به ساختار تهدید کننده یا آسیب روانی می شود. مثلاً دانش آموزی که به منظور کسب نمره خوب (که والدین از او انتظار دارند) خود را در فشار می بیند یا نوجوانی به منظور راه یافتن به دانشگاه فشار زیادی را تحمل می کند. همچنین ضربه ها و محرکهای شدید مانند از دست دادن عزیزان در شرایط غیر قابل انتظار و غیره موجب آسیب به سازمان روانی انسان می شود.

 انواع اختلالات  رفتــاری

1ـ تیک یا حرکت زائد

تیک عبارت از حرکات ناگهانی، سریع، تکراری و بدون اراده که در رفتــار فرد ظاهر می شود. تیک در میان پسران بیشتر از دختران و در دوره ی بلوغ شدت پیدا می کند.

بررسی های خــانوادگی افراد مبتلا به این اختـلال حــاکی از وجود روابط معــیوب و غیر طبیعی در خانواده های آنهاست. از مهمترین این روابط معیوب، انتظارات نابجای والدین و سختگیری را می توان نام برد. اغلب کودکان مبتلا به تیک کم رو و خجالتی هستند.

 2ـ پرخاشگری:

پرخاشگری از شایع ترین اختلالات رفتاری در کودکان و نوجوانان است که در تعریف آن گفته اند: تجلی افکار خــاص، احساســات تند و اعمالی که به علت ارضای نیاز ظاهر می گردد و هدف رها شدن از این احساس است.

 علل پرخاشگری

عوامل مؤثر در پرخاشگری به دو دسته تقسیم می شود:

الف) علل فیزیولوژیک: شامل مواردی مانند صدمات و آسیب های مغز عوامل ژنتیکی، مشکل ترشح هورمونها و عملکرد غدد درون ریز است.

ب) علل روانی ـ اجتماعی: شامل ناکامی و رسیدن به هدف، یادگیری از طریق الگو، طرد از سوی والدین یا جدایی از آنها، غیبت پدر، اعتیاد والدین، تربیت متناقض و وجود فشارهای روانی در زندگی.

 3ـ کمرویی، گوشه پیری و انزواطلبی

این مورد به عنوان یکی از مشکلات رفتاری جدی در کودکان و نوجوانان می باشد که ظاهراً برای دیگران بویژه معلمان ایجاد مزاحمت نمی کند ولی برای خود فرد آزار دهنده است که بتدریج به سوی مشکلات دیگری نظیر اضطراب، افسردگی، کاهش اعتمادبه نفس، کمی عزت و بی لیاقتی می کشاند.

- علل انزواطلبی

1ـ عوامل فیزیولوژیک و نواقص جسمانی:

کسی که از ظاهر جسمانی خود نگران است یا دارای نقص جسمانی است یا اختلال تکلم دارد و یا هر مشکل جسمانی دیگر، چنانچه دائم فکر کند که مورد توجه نیست و احساس شرمندگی داشته باشد، مبتلا به انزوا طلبی می شود.

 2ـ علل تربیتی:

از جمله مراقبت شدید والدین ، خشونت و سختگیری و محرومیت های مادرانه.

3ـ علل روانی:

از جمله استرس های محیطی و احساس عدم امنیت

4ـ علل اجتماعی:

مانند مهاجرت و عدم برخورداری از مهارتهای اجتماعی

 4ـ دروغگویی:

اگر هر سخن غیر واقع را دروغگوئی محسوب بر این اساس دروغگویی افراد به سه سطح تقسیم می شود:

الف) دروغگویی خاص کودکان: در سنین قبل از دبستان، گاه به علت عدم توجه و دقت و ابهام در برداشتها و شناخت ها و رؤیاپردازی کودکان مطالب غیر واقعی را ابراز می کنند که به ظاهر دروغ جلوه می کند ولی کودک نیتت دروغ گفتن ندارد.

ب) دروغگویی عادی یا کاذب: شایع ترین نوع دروغگویی به صورت رفتار عادی درآمده و فرد با قصد و نیتت قبلی در جهت رسیدن به هدفی خاص اقدام به بیان خلاف واقع می کند که علل آنرا در سه مورد باید جستجو کرد.

1ـ برای فرار از تنبیه  2ـ برای انتقام  3ـ خودخواهی

5ـ دزدی

برخي از علل دزدي به شرح ذيل ميباشد :

نیازهای اقتصادی ـ جلب توجه و تأیید گروه، دشمنی و کینه و خصومت نسبت به دیگران شرایط فرهنگی نامناسب خانواده، اعتیاد والدین، عدم وجود مهر و محبت در خانواده، تقلید و همانندسازی با بزرگتران.

6- اوتیسم:

      . یكی از شایع‌ترین اختلال‌های روان‌پزشكی كودكی اوتیسم می‌باشد. علیرغم دامنه وسیع رفتارهایی كه به‌وسیله واژه اوتیسم پوشش داده می‌شود، تقریبا چهار نشانه وجود دارد كه به‌طور غیرقابل تغییر مورد تأكید است: انزوای اجتماعی، عقب‌ماندگی ذهنی، نقایص زبانی و رفتارهای كلیشه‌ای. این كودكان از هر تماس اجتماعی كناره‌گیری می‌كنند؛ وضعیتی كه در تنهایی افراطی‌ اوتیسم نامیده می‌شود. از نظر ارتباط اجتماعی، اوتیسم را می‌توان به سه طبقه فرعی تقسیم كرد:

· كناره‌گیر: كودك، به‌ندرت یك ارتباط اجتماعی خود به خودی برقرار می‌كند.
· منفعل: كودك، شروع‌كننده تماس نیست اما به تماس دیگری پاسخ می‌دهد.
· فعال: كودك، به دیگران به طریق غیرمعمول نزدیك می‌شود.

7- اختلال بیش‌فعالی – كمبود توجه:

یكی از مشكلات نسبتا شایع كودكان است. از برجسته‌ترین ویژگی‌های این اختلال، بی‌قراری افراطی و فراخنای توجه بسیار ضعیف است كه به رفتار فاقد سازمان و هدف منجر می‌شود. این نوع كودكان در پیگیری آموزش و به پایان رساندن تكالیف مشكلات عدیده‌ای دارند. آنها اغلب نمی‌توانند حتی به یاد آورند كه باید چه‌كار كنند.

8- اختلال سلوك:

افراد مبتلا به اختلال سلوك  به هنجارهای اجتماعی و قواعد رفتاری که متناسب با سن آنهاست، آشكارا بی‌اعتنا هستند. برخی از آنها پرخاشگرند،‌ نزاع می‌كنند، از داخل یا خارج از خانه دزدی می‌كنند. دروغ می‌گویند، دیگران را تهدید می‌كنند، از خانه و مدرسه فرار می‌كنند، در سنین اولیه درگیر مسائل جنسی می‌شوند، به عضویت گروه‌های بزهكار درمی‌آیند، اموال دیگران را از بین می‌برند و معمولا چنین كودكانی دوستی نداشته و یا دوستان بسیار اندكی دارند.

9- اختلال لجبازی – نافرمانی:

در این اختلال، كودك به شیوه‌ای منفی‌گرایانه، خصمانه و توام با نافرمانی در مقابل اشكال قدرت عمل می‌نماید. اما برخلاف اختلال سلوك، این رفتارها منجر به نقض جدی قانون و پایمال شدن حقوق دیگران نمی‌شود. برجسته‌ترین ویژگی‌های تشخیصی این اختلال عبارتند از: جر و بحث كردن با بزرگسالان، بی‌اعتنایی به دستورات، ایجاد مزاحمت برای دیگران،‌ كینه‌توزی و پرخاشگری و سرزنش دیگران.

10- فوبی‌ها(ترس‌های مرضی):

 ویژگی اصلی ترس‌های مرضی، وجود ترس آشكار و مداوم از اشیاء یا شرایط خاص است. ترس‌های مرضی با سنین مختلف رشد كودكان ارتباط دارند. معمولا نوجوانان و بزرگسالان مبتلا به این اختلال به این موضوع شناخت كافی دارند كه ترس‌هایشان غیرمنطقی است ولی این مساله ممكن است در مورد كودكان صادق نباشد. كانون ترس ممكن است پیش‌بینی آسیب دیدن از شی یا موقعیت مورد نظر باشد. اضطراب و ترس در كودكان ممكن است با گریه، بی‌قراری، سفت كردن اعضای بدن یا محكم چسبیدن ابراز شود. لازم به ذكر است ترس یا اجتناب باید به اندازه‌ای شدید باشد كه باعث پریشانی در فرد شده و با عملكردهای مختلف او تداخل نماید.

در نوع دیگر از ترس‌های مرضی كه با بافت ترس‌های خاص متفاوت است، نوعی كناره‌گیری افراطی از افراد غیرآشنا وجود دارد كه این امر باعث می‌شود این كودكان در تماس‌های اجتماعی روزانه دچار مشكل گردند. فوبی اجتماعی، ترس شدید از موقعیت‌های اجتماعی ویژه و پرهیز از آنهاست. رایج‌ترین محرك‌هایی كه فوبی اجتماعی را ایجاد می‌كنند عبارتند از: صحبت كردن در جمع،‌ تعامل در موقعیت‌های اجتماعی، خوردن، نوشیدن و نوشتن در جمع و حتي استفاده از توالت عمومی.

روشهای تشخیص اختلالات رفتاری

•    آزمون های عینی

•    پرسشنامه ی تشخیصی اختلالات رفتاری

•    ارزيابي و مشاهده بالینی

•    مصاحبه با والدین

روش های درمان اختلالات رفتاری

•  رفتاردرمانی

•    بازی درمانی

•   آموزش والدین

•   روان درمانی

•  شناخت – رفتار درمانی

•  دارو درماني

 موسسه توانبخشي وليعصر(عج) تلاش می نماید با بهره مندي از كارشناسان مجرب خويش در زمينه تشخیص زود هنگام اختلالات رفتاري كودكان و ارائه خدمات روانشناختی و مشاوره ای به این گونه كودكان و خانواده های آنان ،گامي مهم در اين خصوص بردارد.